Terugblik 2011

Moerasontwikkeling Zouweboezem

Bron: Stichting Het Zuid-Hollands Landschap

Introductie

De Zouweboezem (258 ha) is een waardevol moerasgebied in de provincie Zuid-Holland. Het gebied is grotendeels eigendom van Stichting Het Zuid-Hollands Landschap en ligt in de gemeente Zederik. Het terrein bestaat voornamelijk uit rietvelden, waarvan een gedeelte jaarlijks in de winter gemaaid wordt en een gedeelte het karakter van overjarig rietland heeft. Er zijn veel watergangen aanwezig en verspreid in het gebied komen bosschages voor. Het gebied heeft met name een hoge waarde voor moerasvogels, waaronder de purperreiger, roerdomp, bruine kiekendief, porseleinhoen, zwarte stern, blauwborst en krakeend.

De Zouweboezem is één van de 166 Natura 2000-gebieden in Nederland. Deze Natura 2000-gebieden maken deel uit van een Europees samenhangend netwerk van natuurgebieden. Deze gebieden komen voort uit de Europese Vogelen Habitatrichtlijn. Door de aanwijzing van de Zouweboezem wordt het gebied, en daarmee de bijzondere flora en fauna, beschermd. Door de aanwezigheid van de purperreiger is De Zouweboezem aangewezen als Speciale Beschermingszone in het kader van de Europese Vogelrichtlijn. Op grond van het voorkomen van de kamsalamander en de vissoorten grote en kleine modderkruiper en bittervoorn is het gebied aangewezen als Habitatrichtlijngebied. Voor de grote modderkruiper is De Zouweboezem het belangrijkste leefgebied van Nederland. Vanwege de hoge natuurwaarden maakt het gebied ook deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur, zowel op landelijk als provinciaal niveau.

De hoge natuurwaarden van de Zouweboezem worden bedreigd door verdroging en verlanding van het gebied. Waterriet en drijvende kraggen maken plaats voor rietlanden met vaste bodem en bosopslag. Bovendien slibben de watergangen steeds verder dicht, waardoor de watervoerendheid en de waterkwaliteit afneemt. Hierdoor nemen de broedmogelijkheden voor onder andere de purperreiger af en verslechteren eveneens de leefomstandigheden voor de (vis)soorten, waarvoor het leefgebied wordt beschermd.

Om de actuele hoge waarden te behouden en waar mogelijk te versterken zijn door het Zuid-Hollands Landschap verschillende maatregelen uitgevoerd. Voor het uitvoeren van deze maatregelen heeft het Zuid-Hollands Landschap onder andere LIFE-subsidie aangevraagd en ontvangen van de Europese Unie. LIFE is het financiële instrument van de EU om natuurbeschermingsprojecten mee te ondersteunen. Daarnaast hebben een bijdrage van Vogelbescherming Nederland, de Nationale Postcode Loterij, een subsidie vanuit het voormalige Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en nog een subsidie van de Provincie Zuid-Holland de uitvoering van het project mogelijk gemaakt.

Naar betere leefomstandigheden voor de dieren van de Zouweboezem

Het hoofddoel van het uitvoeren van maatregelen voor het Moerasgebied De Zouweboezem is gericht op behoud, herstel en ontwikkeling van de hoge natuurwaarden van het gebied, waardoor een toename in broedparen moerasvogels te zien is (met name purperreiger, roerdomp, blauwborst en porseleinhoen) en de populatie grote en kleine modderkruiper zich kan uitbreiden.

Uitvoeringsplan

Via een uitvoeringsplan zijn de benodigde werkzaamheden inzichtelijk gemaakt. Als voorbereiding op de uitvoeringswerkzaamheden is een uitvoeringsplan en bestek opgesteld. Via het uitvoeringsplan zijn de benodigde maatregelen afgewogen en onderzocht op haalbaarheid en zijn de nodige vergunningen aangevraagd. Tijdens informatiebijeenkomsten is met omwonenden van het gebied van gedachten gewisseld over de plannen. Aan de hand van deze informatieavonden is bijvoorbeeld besloten dat de maatregelen ten behoeve van een meer natuurlijk waterpeil geschrapt worden uit het uitvoeringsplan.

Inrichtingsmaatregelen Zouweboezem

Na het afronden van het uitvoeringsplan en bestek heeft het Zuid-Hollands Landschap de uitvoering van de werkzaamheden aanbesteed. De werkzaamheden zijn gericht op het verbeteren van de leefomstandigheden van de verschillende aanwezige dieren. Dat betekent voor de verschillende watervogels in het gebied dat er meer en betere broedgebieden en foerageergebieden zijn gerealiseerd. Naast maatregelen die speciaal voor moerasvogels zijn uitgevoerd, zijn voor de vissen en amfi tevens verschillende (kleinschalige) maatregelen getroffen.

Terugzetten successie in verruigde overjarige rietlanden

In verschillende delen van het gebied kwamen verruigde rietlanden voor, die niet optimaal geschikt zijn als broedbiotoop voor broedvogels. De verruiging wordt veroorzaakt door een in principe natuurlijk proces: jaarlijks vallen de bladeren van het riet en overige planten op de bodem waardoor de bodem langzaam ophoogt, met verdroging van de rietlanden tot gevolg. In ene verdroogd rietland komen sneller jonge boompjes op en komt er in het rietland naast het riet een steeds groter aandeel aan allerlei kruidachtige planten. Moerasvogels broeden bij voorkeur in dichte rietlanden waar de vogels tussen de dicht op elkaar staande stengels goed een nest kunnen bouwen en beschutting kunnen vinden. Het terugzetten van de successie is nodig om hiervoor weer een goede uitgangssituatie te creëren. Om dit te bereiken is de bovenlaag van deze percelen afgegraven worden tot ca. 0,75 m +NAP, net onder het gemiddelde waterpeil. Uiteindelijk is in het zuidelijk deel van het moerasgebied 3 hectare grond afgegraven en in het noordelijk deel nog eens 1 hectare. Uit volgende afbeelding blijkt dat al snel na het afplaggen van de grond weer nieuw riet begint te groeien.

Toename van overjarige rietlanden

Naast dat bestaande overjarige rietlanden een kwaliteitsimpuls hebben gekregen, is ook het areaal aan overjarig rietland uitgebreid. Een deel van het aanwezige moerasbos is hiervoor verwijderd. De bodem is verlaagd tot net onder het gemiddelde waterpeil waardoor nat rietland zicht kan gaan ontwikkelen. De uitbreiding van het overjarig rietland betekent een groter potentieel broedbiotoop voor allerlei moerasvogels. Maar niet alleen door machinale ingrepen is getracht extra overjarig rietland te creëren, ook aanpassing van het beheer kan hieraan bijdragen.

Een deel van het gebied met riet wordt jaarlijks gemaaid, zogenaamd cultuurriet, waardoor deze delen nauwelijks van waarde zijn als broedbiotoop voor moerasvogels. Op plekken waar jaarlijks riet gemaaid wordt staan de jonge stengels riet in het voorjaar, wanneer de moerasvogels nestelplaatsen zoeken, nog zo laag dat deze plekken door de vogels niet worden gebruikt. Het areaal aan cultuurriet kan worden verlaagd door een minder groot gebied jaarlijks te maaien, wat een uitbreiding van overjarig rietland tot gevolg heeft. De komende jaren zal er naar toe worden gewerkt dat de 18 hectare jaarlijks gemaaid riet terug wordt gebracht tot ca. 8 hectare. Helemaal afschaffen van het jaarlijkse maaien is niet gewenst omdat jaarlijks gemaaide rietlanden passen in de cultuurhistorie van het gebied.

Verflauwing oevers, aanleg visbaaien, vergroten randlengte rietland-water

Verspreid langs verschillende watergangen zijn oevers afgevlakt en zijn kleine inhammen gegraven. Deze inhammen zijn ondiep waardoor het water snel opwarmt en kunnen functioneren als visbaai waar jonge vis goed kan opgroeien. Ook zijn er op een aantal plekken diepe viskuilen aangelegd waar vis in strenge winters kan overleven.

Door de verflauwing van verschillende oevers is de overgang water – riet vergroot. Op deze plekken is het voor de grotere moerasvogels makkelijker om op jonge vis en amfibieën te jagen. Het creëren van visbaaien is dus niet alleen goed voor de vispopulatie in het gebied, maar komt het gehele ecosysteem ten goede door de aanvulling van het voedselaanbod.

Uitgevoerde baggerwerkzaamheden

Veel watergangen in het gebied zijn in de loop der tijd ondieper geworden door slib dat is neergedaald op de waterbodems. Bovendien is dit slib verrijkt met voedingsstoffen (fosfaat), waardoor de waterkwaliteit minder is. In het moerasgebied is zodoende 40.000 m3 slib uit verschillende watergangen gebaggerd en naar een baggerdepot afgevoerd net ten zuiden van de snelweg A27, een locatie die recent was aangekocht en waar nog geen natuurwaarden ontwikkeld waren. Nadat de bagger is ingedroogd wordt het baggerdepot zodanig ingericht dat er nieuwe natuur kan ontstaan.

Kleinschalige inrichtingsmaatregelen

In het noordelijk deel van het projectgebied gelegen deelgebied ‘De Boezem’ zijn kleinschalige inrichtingsmaatregelen uitgevoerd om het gebied aantrekkelijker te maken als foerageergebied voor moerasvogels en als leefgebied voor onder andere de kamsalamander. Er zijn drie poelen gegraven, sloten opgeschoond en slootkanten verflauwd. Door het aanbrengen van deze extra variatie in het gebied zullen amfibieën, denk hierbij aan de kamsalamander, en kleine zoogdieren in getal toenemen. dit heeft op zijn beurt weer een positief effect op het voedselaanbod voor de verschillende moerasvogels. Door deze maatregelen is het voormalige grasgebied dat een lage natuurwaarde kende omgevormd tot een belangrijk leefgebied voor verschillende dieren die in het moerasgebied leven.

Wanneer zijn meetbare resultaten te verwachten

Vanuit haar beheerevaluatiesystematiek evalueert het Zuid-Hollands Landschap eens in de 6 jaar de voorgaande beheerperiode op basis van onder andere monitoringsgegevens. Op basis van de evaluatie wordt een nieuw beheerplan opgesteld. Voor de Zouweboezem staat dit voor 2012 in de planning. Dan zal een eerste, onderbouwde uitspraak over de resultaten van het project, lees ontwikkelingen in het gebied, gedaan worden.

Nu al zijn er enige ontwikkelingen zichtbaar: Op plekken waar rietland is afgeplagd komt er een goede ontwikkeling van vitaal rietland op gang. Daar waar bos is verwijderd en de ondergrond is verlaagd, duurt de ontwikkeling wat langer. De flauwere slootkanten begroeien goed met riet waardoor de maatregelen op verschillende plekken al het gewenste resultaat laten zien: met riet begroeide oevers waar moerasvogels goed kunnen foerageren. De ontwikkelingen lijken dus de goede kant op te gaan. Maar voor meetbare resultaten is het nog even afwachten tot de eerste monitoringsgegevens binnen zijn en geanalyseerd zijn.

Projectdetails Zouweboezem

Looptijd project: Van 1 september 2006 t/m 28 februari 2011
Totale projectbudget: € 1.653.290,-
Maximale bijdrage EC: € 622.658,-

Het bovenstaande geeft mogelijk aanleiding om de vraag te stellen of het nodig was om ruim anderhalf miljoen euro in het gebied te investeren. Het is moeilijk de kosten van dergelijke natuurprojecten af te zetten tegen wat het opbrengt. Want hoeveel is, in geld uitgedrukt, een vogelrijk natuurgebied waard. Het Zuid-Hollands Landschap meent dat iedere euro van dit project bijgedragen heeft aan het op den lange duur waardevol houden van de Zouweboezem voor moerasvogels. Als er niet nu, middels dit project ingegrepen zou zijn, dan waren de natuurwaarden op den duur dusdanig onder druk komen te staan dat er dan acute maatregelen genomen zouden moeten worden. Deze zouden dan nog omvangrijker zijn omdat het gebied dan in een nog verder gevorderd ontwikkelingsstadium zou zijn. Nu ingrijpen betekent het voor de natuur op tijd terugzetten van de successie tegen een relatief nog beperkt budget.
Dat het op het eerste gezicht toch een aanzienlijk bedrag gekost heeft is in Nederland bijna niet te voorkomen. De prijzen van uitbesteed werk liggen in Nederland op ongeveer het hoogste niveau van Europa. Daarbij komt dat het werk in de Zouweboezem vanwege de lage draagkracht van de moerasbodem speciale voorbereiding zoals het leggen van schotten vereisen waardoor het werk duurder is in de uitvoering dan graafwerkzaamheden op een draagkrachtige zandbodem. Door het werk middels openbare aanbesteding op de markt te brengen en met de aannemer over de aanneemsom te onderhandelen, kunnen de uitvoeringskosten zo laag als mogelijk beschouwd worden.

Informatie over het moerasgebied De Zouweboezem

Tijdens de uitvoering van het project is op verschillende manieren gecommuniceerd over de uit te voeren werkzaamheden en het gewenste resultaat. Tijdens de voorbereidingen van het project zijn belanghebbenden en andere geïnteresseerden geïnformeerd via voorlichtingsavonden. Tijdens deze avonden hebben de aanwezigen de mogelijkheid gekregen vragen te stellen en bedenkingen over het project te uiten. Tijdens de uitvoering van de verschillende werkzaamheden zijn de belanghebbenden geïnformeerd over het project door middel van informatiebrieven en een nieuwsbrief. Op verschillende momenten heeft de lokale pers bericht over de laatste nieuwtjes rondom de ontwikkeling van de Zouweboezem. Eind 2009 is er voor de belanghebbenden een informatiedag gehouden, waarop meerdere vaarexcursies zijn gehouden.

Bent u naar aanleiding van dit rapport nieuwsgierig geworden naar het gebied? Kijk dan eens op de website van Het Zuid-Hollands Landschap of op de website van de Zouweboezem. U kunt natuurlijk ook bellen:

Stichting Het Zuid-Hollands Landschap
Nesserdijk 368
3063 NE Rotterdam
Telefoon 010 272 22 22
www.zuidhollandslandschap.nl
www.zouweboezem.nl